ΕΝΟΤΗΤΑ 15

Αποικιοκρατία και αποικιακοί ανταγωνισμοί

Για την ηχογράφηση ΕΔΩ

Καπιταλισμός → Ιμπεριαλισμός  →Αποικιοκρατία

Ορισμοί:

·      Ιμπεριαλισμός = η πολιτική των ισχυρών κρατών με στόχο την εκμετάλλευση των αδύναμων και την απόκτηση περισσότερης δύναμης.

·      Αποικιοκρατία = η αναζήτηση και κατάκτηση από τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη εδαφών εκτός Ευρώπης για εκμετάλλευση.

Κύρια αίτια της αποικιοκρατίας

·      Η ανάγκη των εκβιομηχανισμένων κρατών της Ευρώπης για εύρεση νέων αγορών για τα βιομηχανικά προϊόντα τους, πρώτων υλών, καυσίμων, νέων περιοχών για επένδυση των κεφαλαίων τους. 

·      Η απόκτηση αποικιών, εμπορικών σταθμών και βάσεων για τον έλεγχο των θαλασσών, τον εφοδιασμό των πολεμικών πλοίων τους και την ενίσχυση του  εθνικού γοήτρου.

Η κοινωνική βάση της αποικιοκρατίας

·      Η αστική τάξη (κυρίως ωφελημένη)

·      Τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα που έβλεπαν ευκαιρίες πλουτισμού.

Πρωτοπόροι της αποικιοκρατίας

·      Οι εξερευνητές: αναζητούσαν γνώσεις και ανακάλυπταν συχνά νέες περιοχές.

·      Οι ιεραπόστολοι: διέδιδαν το χριστιανισμό.

·      Οι έμποροι: αναζητούσαν νέες αγορές.

Όλοι ήταν προπομποί κάποιας δύναμης.

Οι μέθοδοι αποικιοκρατικής πολιτικής

·      Η κατάκτηση εδαφών και η καθυπόταξη των κατοίκων τους.

·      Η οικονομική διείσδυση (π.χ. η Γερμανία στην Οθωμανική αυτ.)

Η αποικιακή εξάπλωση

Αποικιοκρατικές δυνάμεις:

Μ. Βρετανία, Γαλλία, Βέλγιο, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία, Ολλανδία, Γερμανία, Ρωσία.

Αποικιοκρατούμενες περιοχές:

Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Ασία, Αφρική.

Τα αποτελέσματα της αποικιοκρατίας

Για τις αποικίες:

·      Ο πλούτος τους λεηλατήθηκε.

·      Οι λαοί τους αντιμετωπίστηκαν ως κατώτεροι.

·      Οι πολιτισμοί τους υποτιμήθηκαν.

·      Οι αποικιοκράτες έφεραν στις αποικίες όλα τα στοιχεία των πολιτισμών τους.

Για τα αποικιοκρατικά κράτη και τους λαούς τους:

·      Οδηγήθηκαν στην πολιτισμική αλαζονεία. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θεωρήθηκε ανώτερος.

• Εκμεταλλεύτηκαν τον πλούτο των αποικιών

·      Οξύνθηκε ο μεταξύ τους ανταγωνισμός που οδήγησε στον Α παγκ. πόλεμο.

ΤΟ ΓΚΑΖΙ (Για όσους έχουν την εργασία)

Αν γινόταν να γύριζε ο σημερινός Αθηναίος ενάμιση αιώνα πίσω και να ερχόταν αντιμέτωπος με το εργασιακό περιβάλλον του 1857, χρονιά που ιδρύθηκε το εργοστάσιο φωταερίου στη σημερινή Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, θα ανακάλυπτε συνθήκες που ίσως του θύμιζαν στρατόπεδα συγκέντρωσης.  Σε μια από τις πρώτες βιομηχανίες της πρωτεύουσας, το εργοστάσιο φωταερίου που δημιουργήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες για δημόσιο φωτισμό, η εργασία ξεπερνά το οκτάωρο - το οποίο θα καθιερωθεί στην Ελλάδα μόλις το 1919. Οι εργαζόμενοι δουλεύουν χωρίς μάσκες προστασίας και φόρμες εργασίας (τα μέτρα προστασίας στα εργοστάσια καθιερώθηκαν γύρω στη δεκαετία του 1930).

Από το ασθενολόγιο του εργοστασίου προκύπτει ότι οι εργαζόμενοι εμφανίζουν αναπνευστικά προβλήματα αλλά και την ασθένεια του καρκίνου, με τις πιο δύσκολες συνθήκες να επικρατούν στους φούρνους, όπου γίνεται ο καθαρισμός του φωταερίου από την πίσσα, την αμμωνία, τη ναφθαλίνη και το υδρόθειο, υλικά ανθυγιεινά για τον ανθρώπινο οργανισμό. Το ποινολόγιο αναφέρει επίσης ότι θα αφαιρούνται μεροκάματα από όποιον δεν ρίχνει την απαιτούμενη ποσότητα άνθρακα στο στόμιο του φούρνου.

«Το εργοστάσιο ανήκει στην κατηγορία της βαριάς βιομηχανίας, αλλά... είναι ακόμη 19ος αιώνα. Το συνδικαλιστικό κίνημα πήρε υπόσταση στον μεσοπόλεμο (1920-1930), οπότε και οι διεκδικήσεις για τα δικαιώματα των εργατών άρχισαν να γίνονται πιο έντονες. Κανένας δεν τους ανάγκαζε να δουλέψουν υπό αυτές τις συνθήκες, παρά μόνο η οικονομική ανάγκη» σημειώνει ο ιστορικός κ. Γιάννης Στογιαννίδης, ο οποίος ανέτρεξε σε ιστορικά αρχεία και συγκέντρωσε μαρτυρίες συνεργαζόμενος με την επιστημονική ομάδα που υποστήριξε τη δημιουργία του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου, το οποίο άνοιξε τις πύλες του την περασμένη Κυριακή στην Τεχνόπολη. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου, να παρακολουθήσει τη γραμμή παραγωγής φωταερίου και να ανακαλύψει ένα ξεχασμένο πια κεφάλαιο της αθηναϊκής Ιστορίας.

«Το φωταέριο ως το 1890 χρησιμοποιείται κυρίως για τον φωτισμό των δρόμων και ίσως για τα εμπορικά καταστήματα και κάποιες βιτρίνες» λέει ο κ. Στογιαννίδης. «Τα σπίτια μέχρι τότε φωτίζονταν με κεριά ή λάμπες πετρελαίου και ο κόσμος ζεσταινόταν με ξυλόσομπες. Η ανατροπή που φέρνει το 1890 το φωταέριο είναι ότι μπαίνει στο σπίτι, δίνει βασικές χρήσεις, όπως είναι η θέρμανση, ο φωτισμός, η λειτουργία της κουζίνας και του θερμοσίφωνα».

Το εργοστάσιο φωταερίου ιδρύεται από τον Γάλλο Φραγκίσκο Θεόφιλο Φεράλδη και όταν το αναλαμβάνει, το 1887, ο ιταλός μεταλλειολόγος Τζιοβάνι Μπατίστα Σερπιέρι δεν αργεί να φθάσει στην ακμή του. Η χρήση του φωταερίου μπαίνει σε πολλά σπίτια. «Το 1880 το εργοστάσιο αριθμεί από 800 ως 1.000 εργάτες, αριθμός που διατηρείται ως τη δεκαετία του 1930».

Το εργοστάσιο είναι ανδροκρατούμενο. Σε αντίθεση με ίδιου τύπου εργοστάσια άλλων χωρών, εδώ γυναίκες εργάζονται μόνο στις διοικητικές υπηρεσίες, στη γραμματειακή υποστήριξη ή στον καθαρισμό. Οι εργαζόμενοι προέρχονται από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, κυρίως από γειτονικές της Αθήνας περιοχές, αλλά και αρκετοί από τη νησιωτική και την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ δεν υπάρχουν μετανάστες.

«Τη μεγάλη πληθυσμιακή αλλαγή στο Γκαζοχώρι (η γύρω πυκνοκατοικημένη συνοικία όπου είχαν αρχίσει να εγκαθίστανται εργάτες από το 1860) φέρνει μόλις το 1970 και το 1980 η έλευση των Πομάκων» λέει ο κ. Στογιαννίδης. «Οι συνθήκες ζωής από το 1890 μέχρι το 1930 στο Γκαζοχώρι ήταν υποβαθμισμένες. Υπήρχε εγκληματικότητα και κρούσματα επιδημικών ασθενειών όπως φυματίωση και ελονοσία. Οι κάτοικοι διαμαρτύρονταν για τις συνθήκες διαβίωσης ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Το εργοστάσιο δημιουργούσε προβλήματα στην καθημερινότητά τους με πρώτο και καλύτερο το καυσαέριο που κάλυπτε τα σπίτια και τα ρούχα τους».

Η επέλαση του ηλεκτρισμού

Η ελπίδα τους να κλείσει αρχίζει να διαφαίνεται ως προοπτική όταν το 1950 ιδρύεται η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ), η οποία παρέχει ηλεκτρισμό στα σπίτια - ενώ ως τότε το ηλεκτρικό ρεύμα χρησιμοποιούνταν κυρίως σε βιομηχανίες και στον φωτισμό δρόμων. «Ηταν φυσικό να παρακμάσει η χρήση του φωταερίου. Ο ηλεκτρισμός ήταν πολύ πιο ασφαλής για τη χρήση στο σπίτι, καθ' ότι το φωταέριο προκαλούσε αρκετές παθήσεις, όπως ασφυξία και δηλητηρίαση, όταν κανείς ξεχνούσε ανοιχτή την παροχή. Αυτό επηρεάζει τους εργαζομένους οι οποίοι μειώνονται περισσότερο του 50% στη δεκαετία του 1950. Οταν μια νέα ενέργεια κερδίζει το καταναλωτικό κοινό της πόλης και της χώρας και κάνει άλματα τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, το φωταέριο παρακμάζει. Το 1938 αποχωρούν οι ξένοι επιχειρηματίες. Και το 1952 ιδρύεται η Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου Αθηνών».

Παρ' όλα τα προβλήματα η κατάσταση των εργαζομένων βελτιώνεται. Από το 1950 το προσωπικό αρχίζει να μειώνεται, αυξάνονται όμως τα δικαιώματα και οι παροχές προς τους εργαζομένους, βελτιώνονται οι αμοιβές τους ενώ αυξάνεται δραστικά η εσωτερική οργάνωση του εργοστασίου, το οποίο αποκτά ένα πιο εταιρικό προφίλ. Το φωταέριο εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, κυρίως από κάποιες αθηναϊκές μονοκατοικίες, από νοσοκομεία και από λίγες αλλά μεγάλες βιομηχανίες, όπως η ΕΒΓΑ, η ΟΣΡΑΜ κ.ά. Κοστίζει περίπου κατά 1/5 λιγότερο από τον ηλεκτρισμό, αλλά τελικά η εποχή θα το προσπεράσει: το 1984 το εργοστάσιο κλείνει οριστικά.

ΆΣΚΗΣΗ : Ποιες ήταν οι συνθήκες εργασίας στην Αθήνα του 19ου αι.;

ΕΝΟΤΗΤΑ 13

ΕΝΟΤΗΤΑ 13

Για την ηχογράφηση ΕΔΩ

Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης

Πληθυσμιακές μεταβολές

§      Εσωτερική μετανάστευση: με κατεύθυνση προς τις βιομηχανικές πόλεις.

§      Εξωτερική μετανάστευση: με κατεύθυνση προς ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία.

Κοινωνικοί μετασχηματισμοί

Οι αριστοκράτες:

·      Πανίσχυροι σε περιοχές, όπου οι κοινωνικές δομές δεν άλλαξαν. 

·      Κράτησαν διπλή στάση σε περιοχές, όπου επικράτησε η βιομηχανική επανάσταση: (α) στην Αγγλία άρχισαν να ασχολούνται με επιχειρήσεις καπιταλιστικού χαρακτήρα, (β) στη Γαλλία, αντίθετα, δεν έδειξαν ενδιαφέρον για νέου τύπου δραστηριότητες.

Οι αστοί:

Ήταν η κυρίαρχη πλέον τάξη και διακρινόταν:

·      σε μεγαλοαστούς: βιομήχανοι, μεγαλέμποροι, τραπεζίτες, 

·      σε μεσοαστούς: βιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες,

·      σε μικροαστούς: δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι.

Οι αγρότες:

Ζούσαν κάτω από ασταθείς συνθήκες και πολλοί μετανάστευσαν.

Οι εργάτες:

Ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, καθώς εργάζονταν 12 έως 16 ώρες καθημερινά, χωρίς ημέρα ανάπαυσης και έπαιρναν πολύ χαμηλούς μισθούς.

Σοσιαλιστικές θεωρίες

Ουτοπικός σοσιαλισμός:

Πρόβαλε μια εξιδανικευμένη μορφή κοινωνίας και εκφράστηκε από τους πρώτους σοσιαλιστές (Σαιν Σιμόν, Φουριέ, Όουεν, Μπλαν).

Μαρξισμός: Διαμορφώθηκε από τους Γερμανούς Καρλ Μαρξ και Φριντριχ Έγκελς, που το 1848 δημοσίευσαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.    

Πρόβαλε την άποψη ότι :

• Κύρια αιτία της κοινωνικής αδικίας ήταν το γεγονός ότι ολιγάριθμοι αστοί ήταν ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. 
• Η εργατική τάξη έπρεπε να οργανωθεί σε κόμμα , να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να θέσει υπό τον έλεγχό της τα μέσα παραγωγής και την εξουσία. 
• Έτσι, θα δημιουργούνταν μια αταξική κοινωνία, όπου δε θα υπήρχε εκμετάλλευση.   

Η ανάπτυξη του συνδικαλισμού

·      Μετά το 1830 οι εργάτες άρχισαν να διεκδικούν οργανωμένα την ικανοποίηση των αιτημάτων τους, όπως ήταν η οκτάωρη εργασία.

·      Το 1838 η αγγλική Ένωση Εργατών δημοσίευσε τη Χάρτα του Λαού με  πολιτικά αιτήματα, όπως τη θέσπιση καθολικής ψηφοφορίας.

·      Την 1^η Μαϊου του 1886 μία εργατική απεργία στο Σικάγο των ΗΠΑ με αίτημα τη καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας πνίγηκε στο αίμα à από το 1890 η Πρωτομαγιά γιορτάζεται ως παγκόσμια ημέρα εργατών.

·       Στα τέλη του 19^ου αι. το εργατικό κίνημα είχε σημειώσει κάποιες επιτυχίες:

Ø      μείωση των ωρών εργασίας σε δέκα,

Ø      δημιουργία ταμείων ασφάλισης,

Ø      υπογραφή συλλογικών συμβάσεων εργασίας με τους εργοδότες.

Η πολιτική οργάνωση των εργατών

·      Το 1864 ιδρύθηκε η πρώτη Διεθνής Ένωση Εργατών (πρώτη Διεθνής)

·      To 1889 στο Παρίσι ιδρύθηκε η δεύτερη Διεθνής με τη συμμετοχή μόνο πολιτικών κομμάτων που δέχονταν το μαρξισμό.

·      Τα επόμενα χρόνια δημιουργήθηκαν σε διάφορες χώρες σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα με μετριοπαθή ή επαναστατικό χαρακτήρα.

Το κίνημα για τη χειραφέτηση της γυναίκας

Το 1903 η Αγγλίδα Πάνκχορστ ίδρυσε την Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυναικών που μαχόταν για την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες,.

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 KAI ΕΝΟΤΗΤΑ 12

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Η εποχή του Διαφωτισμού

Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17^ο και τον 18^ο αι.

Οικονομικές μεταβολές

Στη διάρκεια του 18^ου αιώνα στην Ευρώπη σημειώθηκαν:

·      θεαματική αύξηση του πληθυσμού.

·      μεταβολές στην αγροτική οικονομία (μεγάλα αγροκτήματα, νέες μέθοδοι καλλιέργειας, μηχανές)(αγροτική επανάσταση).

·      ανάπτυξη του εμπορίου (Ευρώπη à Αφρική à Αμερική à Ευρώπη = τριγωνικό εμπόριο) και συσσώρευση κεφαλαίων.

·      κεφάλαια + προσφορά εργατικών χεριών + μηχανές à εκβιομηχάνιση (α΄ φάση βιομηχανικής επανάστασης: 1750 – 1780 στη Μ. Βρετανία)

 Κοινωνικές μεταβολές

·         Αριστοκράτες: προσπαθούν να διαφυλάξουν τα προνόμιά τους.

·         Αστική τάξη (βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι): ενισχύει διαρκώς τη θέση της.

·         Αγρότες και ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα: ζουν σε άθλιες συνθήκες.

Πολιτική κατάσταση

·          Ευρώπη: απόλυτη μοναρχία.

·          Μ. Βρετανία: πολιτικά δικαιώματα για τις οικονομικά ισχυρές τάξεις ως αποτέλεσμα της ένδοξης επανάστασης του 1688.

ΕΝΟΤΗΤΑ 12

Για την ηχογράφηση ΕΔΩ

Το φαινόμενο βιομηχανική επανάσταση

Οι πρώτες βιομηχανίες δημιουργήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία γύρω στα 1750-1780. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε εκβιομηχάνιση.

Κύρια χαρακτηριστικά της εκβιομηχάνισης:

·      Η εκτεταμένη χρήση νέων τεχνικών μέσων με επακόλουθα: 

Ø  τον περιορισμό της χειρωνακτικής εργασίας,

Ø  την  αύξηση της παραγωγής,

Ø  τη μείωση του κόστους των προϊόντων.

·      Η αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας – κυρίως του άνθρακα.

·      Η εφαρμογή καινοτομιών στη μεταλλουργία.

·      Η συγκέντρωση των εργαζομένων στα εργοστάσια.

·      Οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης.

Κύριοι πόλοι ανάπτυξης ήταν η υφαντουργία και η μεταλλουργία.

Η εξάπλωση της βιομηχανικής επανάστασης

Στα μέσα του 19^ου αιώνα η εκβιομηχάνιση περιοριζόταν:

·      στη Μ. Βρετανία,

·      στη βόρεια και ανατολική Γαλλία,

·      στις Κάτω Χώρες και το Βέλγιο,

·      στις όχθες του ποταμού Ρήνου,

·      στη βόρεια Ιταλία.

Από τα μέσα του 19^ου αιώνα και μετά εξαπλώθηκε με γρήγορους ρυθμούς σε νέες περιοχές της Ευρώπης και στις ΗΠΑ.

Καινοτομίες στον 19^ο αιώνα:

·      Χημεία: μαζική παραγωγή αγαθών(βαφές, λιπάσματα,πλαστικά,εκρηκτικά, φάρμακα, ψύξη,φωτογραφία).

·      Ηλεκτρισμός: (α) ως πηγή ενέργειας, (β) ως μέσο φωτισμού.

Η επανάσταση στις συγκοινωνίες και τις επικοινωνίες

·      Σιδηρόδρομος         Σύμβολα της

·      Ατμόπλοιο               βιομηχανικής ανάπτυξης        

·      Αυτοκίνητο (τεράστια η γεωπολιτική σημασία του πετρελαίου)

·      Αεροπλάνο

·      Μέσα μετάδοσης ήχου

Οικονομικός φιλελευθερισμός και καπιταλισμός

Ο νέος τρόπος οργάνωσης της οικονομίας ονομάστηκε οικονομία της ελεύθερης αγοράς ή καπιταλισμός  ή κεφαλαιοκρατία.

Ιδεολογική βάση του νέου συστήματος:

Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, σύμφωνα με τον οποίο οι επιχειρηματίες είχαν την ελευθερία να πράττουν ό,τι εκείνοι έκριναν αναγκαίο, για να κερδίζουν à το ατομικό συμφέρον θεωρούνταν σημαντικότερο του κοινωνικού.

Χαρακτηριστικά του καπιταλισμού:

·      επιχειρήσεις με μετοχικό κεφάλαιο,

·      μεγάλες τράπεζες,

·      ολιγοπώλια ή μονοπώλια,

·      περιοδικές οικονομικές κρίσεις.